خرمشهر؛ شهری که پس از ۵۷۸ روز تصرف توسط نیروهای عراقی، در سوم خرداد ماه سال ۱۳۶۱ در عملیات بیت المقدس که بزرگترین عملیات نیروهای مسلح در جنگ ایران و عراق محسوب می‌شود، آزاد شد. «بازپس‌گیری» خرمشهر از این جهت ارزش تاریخی دارد که مبدا ظهور ستارگان بوده و درخشش بسیاری از فرماندهان بزرگ دفاع مقدس از سوم خرداد و آزادسازی خرمشهر بوده است.
هر نقطه روشنی یک آغازی دارد. آغازی که تاریکی را کنار زد و به نقطه تحول تبدیل شد. دفاع مقدس نیز چنین است. اگر دفاع مقدس را یک کل در نظر بگیریم، درخواهیم یافت مساله دفاع مقدس یک مفهوم منسجم و یک فهم یکپارچه دارد که در دو واژه «ایثار» و «تعقل» قابل تفسیر است. با این حال همین مفهوم کل و یکپارچه قله‌هایی دارد که نگریستن به آن می‌تواند افق دقیقی به دفاع مقدس دهد. «بازپس‌گیری» خرمشهر به عنوان اولین قله جاویدان دفاع مقدس محل تقسیم تاریخ به پیش و پس از خود تبدیل شد. حتی کسانی که امروز و پس از سه دهه از آزادسازی خرمشهر به مساله دفاع مقدس می‌نگرند برای تاختن به آن به خرمشهر نگاه می‌کنند و مدعی هستند وضعیت پیروزی‌های ایران در این ایام فرصت تحولات سیاسی شگرفی ایجاد کرد. به عبارت دیگر خرمشهر مبدا تقسیم تاریخ ایثار و تعقل بود.
تاریخ گواه این ادعاست که پیش از خرمشهر، عملیات‌های بزرگی، چون شکستن حصر آبادان، فتح المبین و طریق القدس به عنوان سه عملیات اثرگذار دستاورد‌های شگرفی داشت. در عملیات فتح‌المبین برای اولین بار اسطوره‌ای به نام شهید ناهیدی پس از غنیمت چند ارابه توپخانه دشمن بعثی بلافاصله آنها را علیه ارتش صدام به کار می‌گیرد و حماسه‌ساز می‌شود.
فتح توپخانه صدام توسط محسن وزوایی، پیروزی‌های درخشان احمد متوسلیان و قاسم سلیمانی، تغییر شگرفی در معادلات جنگی گذاشت؛ اما هیچ کدام به جایگاه خرمشهر نزدیک هم نمی‌شوند. عملیات خرمشهر از این جهت ارزش تاریخی دارد که مبدا ظهور ستارگان است. ستارگانی که در عملیات فتح‌المبین و طریق‌القدس با رشادت‌های فراوان سلسله مراتب فرماندهی را از یک نیروی تکاور تا فرمانده یک تیپ عملیاتی ظرف چند ماه طی کردند و در قامت شجاع‌ترین ژنرال‌های جنگی در برابر کارکشته‌ترین ژنرال‌های صدام قرار گرفتند و معادلات نظامی بلوک غرب را تغییر دادند. در این عملیات برای اولین بار یگان‌های عمل کننده سپاه در قالب واحد‌های رزمی مستقل طرح عملیات مجزای خود را طراحی کردند و تحویل قرارگاه مرکزی خاتم‌الانبیا دادند. از سوی دیگر با آغاز نبرد و استقرار افرادی، چون احمد کاظمی، قاسم سلیمانی، احمد متوسلیان، حسن درویشی، حسین خرازی دهکردی، علی هاشمی، عبدالرضا موسوی، محمدنبی رودکی، حسن طهرانی مقدم، محمدتقی خادم‌الشریعه، علی فضلی، حسن شفیع‌زاده، مرتضی قربانی، احمد غلامپور، فتح ا… جعفری، عزیز جعفری، حسن باقری، سرهنگ مسعود منفرد نیاکی، یعقوب علیاری، امین شریعتی و همت در محور‌های عملیاتی شاهد ظهور تحول‌آفرین مردانی بودیم که تمام برآورد‌های نظامی و جنگی جهان را تغییر دادند. صدای معروف بی‌سیم احمد کاظمی هنوز در فتح خرمشهر طنین‌انداز است. بیش از ۱۹ هزار اسیر و ۱۶ هزار کشته بخشی از تلفات ارتش صدام در این عملیات فاتحانه بود. خرمشهر از هر لحاظ یک شگفتی بود. کمتر از یک سال از رفتن بنی‌صدر و جریان منافقین و بمبگذاری‌های داخل شهر می‌گذشت که خبر فتح خرمشهر منتشر شد. پیروزی‌های سلسله‌وار ارتش و سپاه شور و هیجانی عجیب به وجود آورد. خرمشهر مبدا تحولات عظیم بود. نقطه‌ای که در آن می‌توان مردانی را پیدا کرد که یکباره اسمشان بر سر زبان‌ها افتاد و به فاتحان همیشه پیروز جبهه مقاومت تبدیل شدند.
حاج قاسم؛ از مقابله تا فرماندهی لشکر ۵ عراق
این نام برای ما آشناست. فرمانده فاتح حلب و موصل، تکریت و بیجی، طلاییه و شلمچه، خرمشهر تا قنیطره؛ پاسداری که از واحد آموزش سپاه کرمان برای مقابله با ارتش صدام به خوزستان اعزام شد و با رشادت فراوان و پس از شهادت فرمانده نیروهای اعزامی به عنوان مسوول نیروهای کرمانی جبهه در خوزستان ماند تا فاتح همیشه پیروز جبهه مقاومت شود. اوج درخشش قاسم سلیمانی در فتح‌المبین بود.
با این حال قدرت تیپ ۴۱ ثارا… که بعدها به لشکر ثارا… تبدیل شد در عملیات خرمشهر مشخص شد. قاسم سلیمانی با فرماندهی و ایستادگی مثال‌زدنی‌اش در خرمشهر، نه‌تن‌ها نشان داد انتخاب مناسبی برای فرماندهی یگان کرمان بود بلکه ورود دقیق و به دست آوردن مناطق طراحی‌شده از او یک اسطوره نظامی ساخت. اسطوره‌ای که به تعبیر فرماندهان جنگ، قاسم سلیمانی در خرمشهر حاج قاسم شد.
در آن عملیات سردار احمد غلامپور از فرماندهان ارشد سپاه نقل می‌کند: «سال‌ها بعد و پس از جنگ، در جلسه‌ای حاج قاسم را دیدم، او به من رو کرد و گفت: یادت هست در عملیات بیت‌المقدس، لشکر ۵ ارتش بعثی چطور در مقابل تیپ ما ایستاده بود و می‌جنگید؟ چند روز قبل در عراق، فرمانده همان لشکر ۵، دو زانو مقابل ما نشست و منتظر کسب تکلیف بود. خدایا بزرگیت را شکر».
اسماعیل قاآنی؛ فرمانده اسماعیل
اسماعیل قاآنی، پاسدار کادر آموزشی سپاه خراسان که در کنار دو فرمانده این خطه در یک کلاس و دوره آموزشی حاضر شدند. حضور اسماعیل قاآنی و شهیدان چراغی و خادم‌الشریعه موجب شد تا این سه چهره اولین یگان عملیاتی را در خراسان تاسیس کنند و نام تیپ ۲۱ امام رضا را بر آن قرار دهند.
تاسیس یگان عملیاتی تیپ ۲۱ امام رضا در حالی است که فرمانده آن یعنی شهید محمدتقی خادم‌الشریعه تنها ۴ روز مانده به فتح خرمشهر در مسیر آزادی این شهر به شهادت رسید.
پس از شهادت خادم الشریعه، فرماندهی بر دوش حاج اسماعیل واگذار شد. بیراه نیست بگوییم درخشش اسماعیل قاآنی در عملیات آزادسازی خرمشهر او را به یک چهره جذاب اطلاعاتی و عملیاتی تبدیل نمود. تسلط او بر اصول آموزشی و اطلاعاتی زیرساخت اولیه فتوحات بعدی این فرمانده محور مقاومت شد. فرمانده اسماعیل در پیروزی‌های بعدی تیپ ۲۱ امام رضا نقش اساسی داشت و از اولین فرماندهان سپاه بود که در جلوترین محور عملیاتی قرار داشت.
خاطرات زیادی از حضور میدانی سردار اسماعیل قاآنی وجود دارد. وی یک سوال معروف از نیروهای اطلاعاتی تحت امرش کرد: «آیا وقتی رفتی دستت به خاکریز دشمن خورده و برگشتی یا نه؟» همین نگاه موجب شد تا اسماعیل قاآنی یکی از دقیق‌ترین واحد‌های اطلاعات رزمی را در تیپ ۲۱ امام رضا (ع) سامان دهد.
احمد کاظمی؛ فرماندهی به مثابه یک لشکر
احمد کاظمی مصداق تمام این ضرب‌المثل است: «سیاهی‌لشکر نیاید به کار، یکی مرد جنگی به از صد هزار» یک تنه یک لشکر بود. شهروند نجف آبادی که به تنهایی برای یک شهر یک لشکر تاسیس نمود و فرمانده رشادت مردان این شهر شد.
احمد کاظمی اولین کسی است که طبق اسناد وارد خرمشهر شد و پشت بی‌سیم آن جملات معروف را به کار گرفت.ای کاش متن قادر به بیان صدای مخلصانه احمد کاظمی بود. کاظمی متولد ۱۳۳۸ و از انقلابیون نجف‌آباد پیش از پیروزی نهضت امام خمینی بود.
کاظمی قبل از فرماندهی تیپ سرافراز نجف، دو سال فرمانده جبهه فیاضیه آبادان بود. از درخشانی کارنامه احمد کاظمی رشادت و فرمانده‌ای بی‌نظیر در این ستاره تاریخ معاصر است. او به همراه ۵۰۰ تن به آبادان رفت و اولین هسته عملیاتی سپاه نجف‌آباد را در آبادان تاسیس نمود. بعدها این هسته رزمندگان با رشادت‌های فراوان و غنیمت صد‌ها ارابه توپ، تانک و نفربر ارتش صدام یکی از قوی‌ترین لشکر‌های زرهی ایران را تشکیل دادند. مهم‌ترین ویژگی احمد کاظمی در کنار اخلاص و رشادت فراوان، نظم و اجرای اصول منظم بود به طوری که لشکر نجف‌آباد، منظم‌ترین لشکر عمل‌کننده در طول دفاع مقدس لقب گرفت.
احمد متوسلیان؛ جبروت یدا…
حاج احمد، این تنها خطابه‌ای بود که می‌توانست وصف دقیقی از یک جوان ۲۹ ساله در فتح خرمشهر باشد. تصویر معروف حاج احمد با آن پای مجروح هنوز یکی از بهترین تصاویر به جا مانده از آرشیو دفاع مقدس است.
احمد متوسلیان متولد ۱۳۳۲ و از فعالان انقلابی نهضت امام خمینی قبل از پیروزی بود. او پس از پیروزی و با فراخوان امام به کردستان رفت و با دلاورمردانی، چون همت و بروجردی آشنا شد. با ورود صدام به خوزستان با فراخوان فرماندهی سپاه به جنوب رفت و اولین فرمانده نیروهای اعزامی تهران شد.
جبروت و شوکت احمد متوسلیان آن چنان بی‌رقیب بود که یک‌تنه تمام سپاه منطقه تهران در برابر او تعظیم می‌نمود. ایستادگی و کاریزمای احمد متوسلیان در نبرد فتح المبین عملا تیپ محمد رسول‌ا… را تاسیس کرد و با ورود این تیپ به عملیات بیت‌المقدس پیروزی‌های پیاپی، حاج احمد گزینه فرماندهی سپاه اعزامی برای نبرد با ارتش صهیونیستی شد. قدرت فرماندهی و تسلط بر قلوب آنچنان شخصیتی از احمد متوسلیان ساخته بود که وی پس از یک نبرد نفسگیر در جنوب ایران عازم دمشق شد تا یدا… وعده داده‌شده خدا در نبرد با رژیم صهیونیستی باشد.
حسین خرازی؛ خط شیر
حسین خرازی را باید جسورترین فرمانده دفاع مقدس دانست. حضور او در غائله گنبد و ترکمن صحرا نشان از جسارت عجیب یک پاسدار بود. در حالی حسین خرازی به گنبد عازم شد که از باب بعد مسافت و مشکلات موجود در دفاع شهری اصفهان، محل خدمت خرازی فاصله فراوانی با ماجرای گنبد داشت.
تجربه خرازی در غائله گنبد و ماجرا‌های دفاع شهری اصفهان، وی را واداشت تا با حضور در کردستان اولین گردان ضربت واکنش سریع را در این منطقه برای مقابله با گروه‌های ضدانقلاب تاسیس نماید. خرازی در عملیات فتح‌المبین در قامت یکی از سه فرمانده ارشد میدانی سپاه آنچنان درخشید که فرمانده دلاورمردان اصفهانی شد.
شهری که ده‌ها فرمانده بزرگ در ستاد فرماندهی سپاه داشت، اما جسارت حسین خرازی موجب شد تا وی از سوی فرمانده وقت سپاه به عنوان فرمانده یگان عملیاتی نیروهای اصفهانی منصوب شود.
خرازی متولد ۱۳۳۶ است و در زمان فتح خرمشهر تنها ۲۵ سال داشت. خرازی پیش از فرماندهی تیپ امام حسین، فرمانده یکی از مهم‌ترین خطوط دفاعی رزمندگان در برابر ارتش صدام بود. خط پدافندی دارخوین با موقعیت استراتژیک در طول ۹ ماه فرماندهی حسین خرازی به جایگاهی رسید که به «خط‌شیر» معروف شد و ارتش صدام می‌دانست توان عبور از این محور برای یگان‌های عمل‌کننده بعثی وجود ندارد.
حسن باقری؛ اسطوره‌ای تکرار نشدنی
حسن باقری، روزنامه‌نگاری که برای عکاسی و انعکاس اخبار جنگ به خوزستان رفت و با ماندن در خوزستان به یکی از اسطوره‌ترین افراد نبوغ جنگی تبدیل شد. غلامحسین افشردی معروف به حسن باقری، پایه‌گذار و موسس واحد‌های اطلاعات – عملیات در نبرد خرمشهر یکی از طراحان اصلی و فرمانده قرارگاه نصر بود. اشراف بالای حسن باقری به میدان موجب شد تا بسیاری از فرماندهان دفاع مقدس از او با عنوان «طراح اصلی عملیات فتح خرمشهر» یاد کنند.
سردار سپهبد شهید حاج قاسم سلیمانی از نقش بی‌بدیل حسن باقری در عملیات بیت‌المقدس این چنین یاد می‌کند: وی خرمشهر، شب عملیات خرمشهر، من یکی‌یکی نگاه کردم، وقتی ما در مرحله دوم گیر کردیم، خب بیست و خرده‌ای روز طول کشید عملیا ت خرمشهر تا فتحش.
مرحله دومی که طراحی شد همه بریده بودند. یک جلسه‌ای گرفته بودیم در قرارگاه فتح. نظر همه فرماندهان این بود که ما عملیات را باید متوقف بکنیم و بازسازی بکنیم. حسن (باقری) بلند شد. رو کرد به فرماندهان با آن زبان بُرانش گفت «کجا برویم؟ ما به این مردم ۲۰ روزه داریم قول می‌دهیم خرمشهر محاصره هست، ما روی داریم برگردیم؟
با این صحبت‌های حسن، همه سرشان را زیر انداختند. بعد گفت:ما تا خرمشهر را آزاد نکنیم نمی‌رویم از اینجا. همه آن تصمیم عوض شد.
همه حرف‌هایی که جمع‌بندی نظرات تمام فرماندهان درگیر بود عوض شد. فردای بعدش خرمشهر آزاد شد؛ و من مطمئنم اگر حسن نبود در آن صحنه ما در آن مقطع قطعاً خرمشهر را آزاد نمی‌کردیم.»
حسن طهرانی مقدم پدر موشکی
تاسیس ایده توپخانه به قبل از عملیات فتح‌المبین برمی‌گردد. زمانی که طهرانی‌مقدم فرمانده چند قبضه خمپاره بود و آنها را هماهنگ علیه ارتش بعثی به کار گرفت. پیروزی رزمندگان در فتح‌المبین موجب شد تا حسن طهرانی‌مقدم با غنیمت‌های به دست آمده اولیه واحد توپخانه سپاه را تشکیل دهد. هماهنگی آتش و تطبیق قدرت توپخانه در قرارگاه‌ها به رمز پیروزی رزمندگان در خرمشهر تبدیل شد. حسن طهرانی مقدم فرماندهان را مجاب کرد تا یگان‌های سپاه را در قالب یگان‌های منسجمِ رزمی طراحی کنند. پیشتر واحد‌های فرماندهی معتقد بودند سپاه می‌بایست سبک باشد و توپخانه سپاه را سنگین می‌کند. مقدم با ایده توپخانه در سپاه، اولین یگان موشکی را کمتر از یک سال از فتح خرمشهر تاسیس کرد و حالا مشت کشور برای دفاع از مظلومان پر است. پرکردن مشت همان شعاری بود که حسن مقدم با تاسیس توپخانه و اجرای آتش در خرمشهر عملی ساخت.
علی فضلی؛ مخلص بی‌ادعا
فضلی یکی از جوان‌ترین فرماندهان دفاع مقدس است. او با فرماندهی تیپ ۲۳ المهدی وارد نبرد خرمشهر شد و بعدها به فرماندهی تیپ سیدالشهدا منصوب شد. علی فضلی با قلبی عاطفی و سلحشوری ویژه میان فرماندهان دفاع مقدس مشهور است. فضلی یکی از رکورددارترین فرماندهان حاضر در دفاع مقدس است.
او در هشت سال دفاع مقدس تنها ۵۰ روز به عقب آمد و به خانواده سر زد. مجروحیت پانزده‌باره سردار سرتیپ پاسدار علی فضلی، عملا او را به یکی از شهدای زنده عصر تبدیل ساخته است. چهره ماندگار نیروهای مسلح در عملیات فتح خرمشهر یکی از ماندگارترین نبرد‌های تاریخ دفاع مقدس را ثبت کرد. حضرت آیت‌ا… خامنه‌ای در وصف این سردار مخلص می‌فرمایند: «همین سردار «علی فضلی»؛ همین سردار «ناصح»؛ همین جوانان مؤمن و همین نورانی‌هایی که نورانیت آنها می‌تواند دل‌هایی را روشن کند. اینها مایه شرفند؛ اینها مایه عزّتند. برای یک کشور، داشتن اینها افتخار است؛ بردن نامشان افتخار است؛ تکرار یادشان افتخار است؛ ادامه راهشان افتخار‌است.»
عبدالرضا موسوی، فرمانده شهر
عبدالرضا موسوی را با اشتیاق‌ترین فرمانده برای فتح خرمشهر می‌دانند. نخبه خرمشهری که با رتبه برتر در دانشگاه علوم‌پزشکی قبول شد، اما اشغال شهر مانع از آرامش او شده بود. وی در ۲۶ سالگی فرمانده تیپ۲۲ بدر سپاه خرمشهر بود؛ تیپی که عملا یک لشکر با استعداد شش گردان از نیروهای بومی خوزستان به‌ویژه خرمشهر تشکیل شده بود. وی پس از شهادت شهید جهان‌آرا، فرمانده نیروهای مدافع خرمشهر شد و از اولین فاتحان است که وارد خرمشهر شد. جنگیدن جانانه نیروهای ۲۲ بدر سپاه خرمشهر آنچنان زبانزد بود که عملا یک شهر در استعداد یک لشکر برای آزادی خاکشان جنگیدند. فرماندهی نیروهای خرمشهری و ورود موسوی به خرمشهر داغی سنگین را با خود همراه می‌کرد؛ نبود محمد جهان‌آرا. خلأ جهان‌آرا حقیقتا با فرمانده‌ای اسطوره‌ای عبدالرضا موسوی ترمیم یافت و خرمشهر بار دیگر آزاد شد.
منبع:
خبرگزاری میزان و روزنامه جام جم
